W życiu rośliny często spotykamy czasowe, odwracalne zahamowanie aktywności wzrostowej i metabolicznej spowodowane niesprzyjającymi warunkami środowiska. Taki stan nazywamy stanem spoczynku rośliny. Zdolność zapadania w stan spoczynku jest regulowaną genami cechą przystosowawczą, umożliwiającą roślinie przetrwanie okresów dla niej niekorzystnych takich jak np. susza czy niska temperatura. Spoczynek związany może być również z dobową i sezonową okresowością wzrostu. Spoczynek może dotyczyć zarówno całej rośliny jak i wyłącznie pędu, pąków, kłącza, bulwy lub nasiona.

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje spoczynku:

- względny (zwany również spoczynkiem narzuconym),

- głęboki (zwany często wrodzonym, właściwym lub prawdziwym).

Spoczynek względny polega na zahamowaniu czynności życiowych rośliny pod wpływem niekorzystnych warunków środowiska. Spoczynek ten ustępuje natychmiast po zapewnieniu roślinie odpowiednich warunków  środowiska np. przywrócenie odpowiedniej wilgotności podłoża, zapewnienie optymalnej ilości światła lub przywrócenie optymalnej temperatury otoczenia.

Spoczynek głęboki wywołany jest mechanizmami wewnętrznymi rośliny. Po zapewnieniu odpowiednich warunków środowiska spoczynek nie zostanie przerwany. Aby przywrócić pełną zdolność do wzrostu konieczne jest działanie przez pewien okres (od kilku dni do kilku miesięcy) czynników dezaktywujących mechanizmy spoczynkowe rośliny. Należy pamiętać przy tym, że czynniki przerywające spoczynek to czynniki znacznie różniące się od czynników optymalnych przy pełni wzrostu rośliny.

W przypadku roślin żyjących w klimacie umiarkowanym możemy wyróżnić dwie drogi przechodzenia spoczynku. Droga pierwsza polega na hamowaniu przez działanie obniżonej temperatury i zmniejszającej się ilości światła. Roślina dopiero po przejściu fazy wstępnej przechodzi w stan spoczynku głębokiego. Ten stan może zostać przerwany dopiero przez odpowiednio długie (kilka dni do kilka tygodni w zależności od gatunku rośliny) działanie czynnika przerywającego – najczęściej temperatura poniżej 8^oC.

Jak wygląda proces spoczynku  roślin dwu i wieloletnich roślin zielnych?

W spoczynek może zapadać cała roślina, jej część lub tylko pojedyncze organy. Paki pędów podziemnych, jak kłącza bulwy i cebule, zapadają w spoczynek jesienią pod wpływem skracającego się dnia i ochłodzenia. Okres głębokiego spoczynku tych organów kończy się najczęściej po okresowym przebywaniu rośliny w temperaturze około 5^oC do 8^oC (wymagania te jednak różnią się w stosunku do różnych gatunków).  W niektórych przypadkach, w okresie spoczynku,  tolerowana jest nieco wyższa temperatura. W tych przypadkach jednak konieczne jest odpowiednie wydłużenie okresu spoczynku nawet do kilku miesięcy. W hodowlach roślinnych spoczynku często okres przerywa się sztucznie działając na rośliny np. parami eteru lub etylenochlorochydryną (kłącza konwalii, cebule krokusa i hiacynta), gibereliną (bulwy ziemniaka, cebule krokusa i hiacynta).

W przypadku roślin owadożernych spoczynek przebiega dwuetapowo. Skracający się dzień i zmniejszająca się temperatura hamują rozwój rośliny i wprowadzają ją stopniowo w spoczynek głęboki. Zalecany okres spoczynku dla większości roślin owadożernych to 8-12 tygodni choć przy sprzyjających warunkach okres ten można wydłużyć. Zalecana temperatura w czasie spoczynku waha się w granicach 5^oC do 8^oC. Temperatura taka gwarantuje nam, że procesy fizjologiczne zostaną na bardzo niskim poziomie a zimowanie skończy się sukcesem. Oczywiście dopuszczalne są niższe temperatury zimowania, jednak istnieje ryzyko utraty mniejszych i słabszych okazów. Roślina przechodząca spoczynek w temperaturze poniżej 8^oC ma na tyle spowolniony metabolizm, że wymaga minimalnych ilości światła. Zimowanie w wyższych temperaturach powoduje tylko częściowe hamowanie metabolizmu rośliny stąd konieczność dostarczenia nieco większych ilości światła.

Rośliny po okresie spoczynku wzbudzą się samoczynnie. Wybudzanie jest indukowane zwiększającą się stopniowo długością dnia (fotoperiodu). Niska temperatura, podobnie jak w naturze, spowolni ten proces i pozwoli roślinie na spokojne przejście do pełni rozwoju. W przypadku zimowania w wyższej temperaturze, roślina z powodu skracającego się dnia przejdzie w stan uśpienia względnego. Zwiększająca się, z końcem zimy, długość dnia spowoduje natychmiastowe wyjście rośliny ze stanu spoczynku. Niestety w okresie wczesnowiosennym ilość światła może być niewystarczająca co spowoduje pojawienie się niepożądanych przez nas długich i wątłych liści.  [Źródło: Jan Kopcewicz (red.), Stanisław Lewak (red.), Fizjolofia roślin, PWN 2007]

Jeśli dotarłeś czytelniku do tego miejsca z pewnością trapią Ciebie następujące pytania:

• Czy zimowanie jest konieczne?
• Co się stanie gdy roślina nie przejdzie okresu spoczynku?

Brak spoczynku może nie mieć żadnego istotnego wpływu na roślinę lub może:

• spowodować słabszy rozwój rośliny i zmniejszenie jej odporności na patogeny,
• wpłynąć na wytwarzanie zniekształconych liści,
• uniemożliwić kwitnienie rośliny.

Aby utrzymać roślinę w najlepszej kondycji i cieszyć się jej pełnym rozwojem (z kwitnieniem i wydaniem nasion włącznie) należy naśladować jej warunki naturalne. Dlatego jeżeli rośliny przechodzą okres spoczynku w naturze powinniśmy umożliwić im przejście takiego samego procesu w warunkach sztucznych. W wielu przypadkach kwitnienie jest indukowane okresem spoczynku i działaniem niskich temperatur (tzw. jarowizacja, jaryzacja, wernalizacja). Dlatego jeśli chcemy się cieszyć kwiatami i nasionami np. Sarraceni musimy przeprowadzić ją przez okres spoczynku.

Warto tutaj wspomnieć, że spoczynek nie jest związany wyłącznie ze skracającym się dniem i spadkiem temperatury. Niektóre z roślin przechodzą tzw. suchy spoczynek związany z wysokimi temperaturami i niedostatkiem wody. Spoczynek taki jest spoczynkiem względnym i mija w momencie zaistnienia sprzyjających warunków do rozwoju. Koniec suchego spoczynku bardzo często jest sygnałem dla rośliny, że jest to czas na kwitnienie (taki spoczynek jest warunkiem koniecznym kwitnienia rośliny).  

Napisano na podstawie: